Klasa III gimnazjum. Lekcja nr 9 "Wiwat 3 Maja!"

Komisja Edukacji Narodowej - centralny organ władzy oświatowej powołany w Polsce przez Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego.
Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.
Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany przez papieża. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w jej działaniu rolę "szarej eminencji". Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty.
Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych w szkołach litewskich i w 1776 został usunięty z tego stanowiska. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Ponadto w pierwszym składzie Komisji był biskup płocki Michał Poniatowski oraz August Sułkowski i Antoni Poniński. 
Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe – do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilnie i Krakowie.
W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki – wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w jęz. polskim.
Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej – Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką Biblioteki Narodowej.
Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) – były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół – bardzo często byłych jezuitów.

Czasy Stanisławowskie przyniosły rozkwit polskiego piśmiennictwa. Wydawano i drukowano poezję, dzieła naukowe, prasę, publicystykę. Autorzy dziel nie tylko chcieli śmieszyć, ale też uczyć. Znanymi publicystami byli m.in. Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Staszic był z pochodzeniem mieszczaninem. Jego dzieła to „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787) i „Przestrogi Polski” (1790). W nich był po stronie spraw i polityki chłopów i mieszczan. W 1765 król założył czasopismo „Monitor”. W pierwszym okresie redagował go I. Krasicki, korzystając także z artykułów Buchomoloka, Konarskiego, Czartoryskiego, Naruszewicza. Na łamach „Monitora” poruszano różne tematy życia codziennego oraz moralne wykładnie poglądów ludzi wokół króla. Z inicjatywy króla powstał w 1765 r. Teatr. Odegrał on ważną rolę w programowaniu reform i wychowywaniu społeczeństwa. Walczył z wynaturzeniami społeczeństwa. W związku z wydarzeniami w kraju istniał do 1767 r. Potem rozpoczęła się 7 letnia przerwa. Potem Wojciech Bogusławski założył w Warszewie pierwszy zespół teatralny oczywiście z pomocą króla. Nazywano go ojcem teatru.
Sztuka
Król lubił być otaczany przez artystów. Wydawał wiele pieniędzy na obrazy i rzeźby zdobiące sale Zamku Królewskiego. Na królewskim dworze malowali: Canaletto i Marcello Bacciarelli. Zostawili oni po sobie piękne obrazy oddające najmniejsze szczegóły ówczesnej stolicy. Król był mecenatem sztuki. W architekturze panował umiar i prostota w przeciwieństwie do sztuki baroku. Taki styl nazwano KLASYCYZMEM. W czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wielką wagę przywiązywano do literatury i oświaty więc te czasy nazwano także OŚWIECENIEM STANISŁAWOWSKIM.

W latach 1788 – 1792 doszło do aktywizacji wszystkich środowisk szlacheckich pragnących reform i zawiązania się Sejmu Wielkiego, który miał za zadanie uchwalić wiekopomne dzieło – konstytucję. Oprócz niej uchwalono także bardzo ważne prawo o miastach  i prawo o sejmikach. 3.05.1791 wprowadzono też w życie konstytucję, będąca uwieńczeniem pracy stronnictw reformatorskich. Król liczył wtedy, że zaangażowana w wojnę z Turcją Rosji, jak również (jak się okazało, iluzoryczny) sojusz z Prusami pozwolą mu na odbudowę potęgi Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja uchwalała m.in. dziedziczność tronu polskiego, łączyła Polskę i Litwę w jeden organizm polityczny i wprowadzała trójpodział władzy zgodny z myślą oświeceniową.